Wie nog iets zoekt voor kerstkaarten of kerstvieringen mag de berijming van de Lofzang van Zacharias dit jaar vrij gebruiken. Wél met vermelding van bron en auteursnaam natuurlijk. En wie nog een mooi cadeautje zoekt: koop in de boekhandel de bundel Nieuw berijmd, waarin dit lied ook opgenomen is. Of bestel het boekje hier. Voor wat meer achtergrondinformatie geef ik hieronder een ingekorte versie van de uitgebreide toelichting op deze berijming die ik voor theologie.nl schreef.
Ik heb de Lofzang van Zacharias twee jaar geleden in opdracht gemaakt, voor de kerstbijlage van het Reformatorisch Dagblad. De keuze van de tekst, de melodie en de strofevorm waren daarmee gegeven. De berijming moest zingbaar zijn op de melodie van de kerkelijke psalm- en liedboeken uit de gereformeerde traditie: ‘An Wasserflüssen Babylon’ (Straatsburg 1525).
Hoe begin je dan? Eerst door maar eens goed de tekst te lezen, in verschillende talen en vertalingen, en op je in te laten werken wat dit gedeelte zeggen wil. Wat hoor je, wat zegt de stem die hier naar je toekomt? Maar ook: is de tekst herkenbaar qua gevoel, is die makkelijk of moeilijk te begrijpen? Wat is de kernboodschap? Het begint met meditatief lezen en luisteren tegelijk, met je verstand én je hart.
In het geval van de Lofzang van Zacharias is de rode draad in de tekst niet moeilijk te vinden. Zacharias zingt over Gods reddende ingrijpen in de wereld. Over verlossing en herstel en vrede voor het volk, door de naderende komst van de beloofde Messias.
Maar de woorden en beelden uit de Bijbeltekst zijn nog niet zo simpel in een hedendaagse berijming te vangen. Wat moet je bijvoorbeeld met die κέρας σωτηρίας, de ‘hoorn der zaligheid’ of ‘hoorn des heils’ die in nieuwere Bijbelvertalingen een ‘reddende kracht’ genoemd wordt die ‘opgewekt’ wordt in het huis van David? Laat je in je berijming dat onbegrijpelijke beeld van de hoorn staan en voeg je er wat uitleg aan toe, of ga je voor die ‘reddende kracht’?
Zulke zaken hebben me veel hoofdbrekens gekost, en veel overleg met deskundige meelezers. Uiteindelijk heb ik er in dit geval voor gekozen om de hoorn te laten staan, maar er een beetje uitleg aan toe te voegen met woorden als ‘Redder’ en ‘Heiland’.
Lof zij de God van Israël,
want Hij heeft aan zijn volk gedacht.
Hij brengt verlossing en herstel,
Hij geeft een hoorn van heil en kracht
in Davids huis. Daar rijst omhoog
de Redder die ons was beloofd,
voorspeld door de profeten,
de Heiland die verlost van alle haat,
die onze vijanden verslaat,
en ons bevrijdt uit handen van het kwaad.
Dat is natuurlijk een interpretatie: het gaat in deze berijming over een persoon, een redder. Niet over een abstracte ‘reddende kracht’. In berijmingen van de oudtestamentische psalmen heb ik dat soort interpretaties vermeden, maar hier, in de context van het evangelie van Lucas, durfde ik het wel aan. In het volgende hoofdstuk van Lucas gaat het immers over de geboorte van Jezus.
Daarmee is meteen duidelijk dat de inbreng van een berijmer een stuk verder gaat dan de inbreng van een vertaler. Ook door de vorm, die dwingt om rekening te houden met rijm en metrum en melodie. De Lofzang van Zacharias heeft niet het makkelijkste rijmschema, met driemaal hetzelfde rijm in de slotregels van elke strofe. Dat geeft het eind van het vers automatisch veel kracht. Zeker de slotregel moet daarom sterk zijn: die moet het in zich hebben om lang na te klinken.
Maar door die driedubbele herhaling van de rijmklank krijg je ook gauw dat je nét iets meer moet uitbreiden en toevoegen. Waardoor de berijmde tekst uitvoeriger wordt en gedachten bevat die niet in de originele tekst staan (al passen ze hopelijk wel bij de strekking van het geheel). Zoals hier, aan het eind van de derde strofe:
Barmhartig is de Heer, Hij raakt ons aan,
zijn licht is voor ons opgegaan,
de hoge God daalt af in ons bestaan.
Een berijming zal dus altijd slechts een (meer of minder vrije) benadering van de oorspronkelijke tekst zijn. Bij een berijming gaat het niet om ‘zo precies mogelijk’, maar vooral om ‘zo treffend mogelijk’. Het is óók belangrijk dat de tekst mooi klinkt en mensen direct raakt. En dat betekent dat het soms net iets minder letterlijk moet.
Samenvatten of uitbreiden, dat is de keus waar je in zulke gevallen voor staat. Veel hedendaagse berijmers hebben een voorkeur voor samenvatten, maar zelf heb ik de neiging om in elk geval niet te bezuinigen op de originele inhoud van de tekst. Alles wat in de bron staat, moet ook in de berijming staan. Compleet met onbegrijpelijke beelden of moeilijk inleefbare emoties. Maar als je die keus maakt, is er hier en daar dus wél wat verduidelijking, aanvulling en soms ook gewoon opvulling nodig.
Dan heb ik het nog niet eens over de keuze van het taalregister. Als berijmer wil je die oude tekst in hedendaagse woorden weergeven, maar wélke woorden dan? Elke kerkelijke stroming, elke nieuwe generatie heeft zo zijn eigen kleur. Zelf heb ik gekozen voor een klassiek en tegelijk hedendaags taalregister. Dat betekent vermijding van enerzijds al te verouderde taal of inside christelijk jargon, en anderzijds al te populaire of nieuwe woorden.
Woorden moeten niet afleiden van de inhoud en de emotie van de tekst. Dat blijft toch de kunst, om de woorden van zo’n oud lied opnieuw te formuleren, zodat de inhoud van die eeuwenoude tekst hopelijk het hart van hedendaagse mensen kan raken.
De Lofzang van Zacharias is een van de vijf berijmingen uit de bundel Nieuw Berijmd die zijn vrijgegeven voor gebruik. Lees hier de volledige tekst. De complete bundel is te koop in de boekhandel en hier of hier te bestellen.
10 december 2024
){kind=link}